Słownik, który udostępniamy szerokiemu gremium badaczy, został opracowany w trakcie realizacji projektu „Dwór, wieś i plebania w przestrzeni społecznej zachodniej Małopolski w latach 1772-1815”.

Celem projektu było zbadanie wpływu przemian społecznych, gospodarczych i politycznych, dokonujących się w drugiej połowie XVIII i na początku XIX w. na funkcjonowanie środowiska wiejskiego zachodniej Małopolski. W szczególności chodziło tu o ukazanie: funkcjonowania dworu, plebanii i wsi w przed- i porozbiorowych warunkach prawnopolitycznych; wpływu zmienności epoki na przestrzeń społeczną (m.in. wpływ zmiany granic państwowych na położenie prawno-polityczne i aktywność poszczególnych grup społecznych i jednostek, tworzenie się elity wiejskiej i kształtowanie świadomości społecznej); wpływu reform społecznych i gospodarczych z lat 80.-90. XVIII w. na wzajemne relacje pomiędzy szlachtą, chłopami i duchowieństwem.

Takie ujęcie tematyki wydaje się być zasadne przede wszystkim dlatego, że obejmując badaniami dłuższy okres czasu, uzyskujemy możliwość odniesienia stosunków społecznych istniejących w I Rzeczypospolitej do tych, jakie ukształtowały się w dobie porozbiorowej. Objęcie badaniami obszaru zachodniej Małopolski, która w latach 1772-1815 wielokrotnie była przedzielana kordonami granicznymi, stwarza warunki do porównania położenia ludności w Rzeczypospolitej i Galicji oraz określenia, w jaki sposób reformy józefińskie i kościuszkowskie wpływały na przestrzeń społeczną wsi. Ponadto tak zaprojektowane badania stosunków społecznych panujących na wsi małopolskiej będą mieć fundamentalne znaczenie dla zrozumienia wydarzeń, jakie rozgrywały się na w pierwszej połowie XIX stulecia, m.in. spisku ks. Piotra Ściegiennego i rabacji chłopskiej w Galicji. Pozwolą również na ustalenie, dlaczego w zaborze austriackim i rosyjskim nie udało się zbudować płaszczyzny współżycia społecznego dworu i wsi.

Badaniami objęto obszar południowo-zachodniej części Małopolski, na którą w czasach przedrozbiorowych składały się dwa województwa: krakowskie i sandomierskie (do 1795 r.), w dobie rozbiorów: zachodnia część Galicji (cyrkuły: wadowicki, sądecki, bocheński, tarnowski, rzeszowski i jasielski), w latach 1795-1809 – południowa i zachodnia część Nowej Galicji (cyrkuły: krakowski, kielecki i radomski) oraz powiat częstochowski i Nowy Śląsk z obszaru II i III zaboru pruskiego oraz w dobie Księstwa Warszawskiego dwa departamenty krakowski i radomski. Ramy chronologiczne badań obejmują lata 1772-1815. Data początkowa – wyznaczona przez pierwszy rozbiór Polski – nie wymaga szczegółowego uzasadnienia. Datę końcową wyznacza kongres wiedeński, na którym na nowo (po okresie wojen napoleońskich) ustalono granice ziem polskich, które okazały się być trwałe.

Podstawę źródłową badań stanowiły materiały zgromadzone w trzech grupach archiwów1. Pierwszą tworzy Archiwum byłej Pracowni Badań Agrarnych Instytutu Historii PAN w Krakowie. Na materiały zgromadzone w tym zbiorze, przechowywanym obecnie w Zakładzie Historii Polski Nowoczesnej Instytutu Historii UJ, składają się wypisy z wielu zespołów archiwalnych z archiwów i bibliotek m.in. Krakowa, Wrocławia, Warszawy, Tarnowa, Lublina, Rzeszowa, Katowic, Przemyśla i Żywca. Ich trzon stanowią wypisy z ksiąg grodzkich krakowskich, sądeckich, bieckich i oświęcimskich oraz ksiąg ziemskich krakowskich i czchowskich. Oprócz tego znajdują się tam także wypisy z wiejskich ksiąg sądowych z kilkudziesięciu wsi Małopolski2, lustracji dóbr koronnych i ksiąg Referendarii Koronnej3, jak również z akt podworskich różnych dóbr z terenu Małopolski, archiwum krakowskiej Kurii Metropolitalnej oraz z akt komisji porządkowej cywilno-wojskowej powiatów krakowskiego i proszowskiego. Cała dokumentacja zgromadzona w Archiwum byłej Pracowni Badań Agrarnych obejmuje łącznie kilkanaście tysięcy stron maszynopisu wypisów archiwalnych4. W naszych badaniach wykorzystaliśmy przede wszystkim materiały dotycząc okresu po 1772 r., choć niejednokrotnie sięgaliśmy też po dokumenty wcześniejsze5.

Do drugiej grupy materiałów archiwalnych zaliczyć należy zbiory przechowywane w archiwach i bibliotekach krajowych, w których nie została przeprowadzona kwerenda w ramach działalności prowadzonej w Pracowni Badań Agrarnych Instytutu Historii PAN w Krakowie. Chodzi tu szczególnie o akta, które nie znalazły się w orbicie zainteresowań tego zespołu, tzn. dokumentacja porozbiorowych władz centralnych i lokalnych oraz sądowniczych. I tak, w Archiwum Głównym Akt Dawnych przebadano następujące zespoły: Sekretariat Stanu Księstwa Warszawskiego, Rada Stanu i Rada Ministrów Księstwa Warszawskiego, c.k. Zjednoczona Kancelaria Nadworna (zbiory dotyczące Galicji Zachodniej, m.in.: finanse, kasy skarbowe, podatki długi i pożyczki wojenne, waluta, administracja dóbr państwowych, cła, administracja solna, tytoniowa, stemplowa, poczta, budownictwo), a także Rząd Centralny Wojskowy Tymczasowy Obojga Galicji i Komisja Rządowa Przychodów i Skarbu oraz Generalne Dyrektorium – Departament Prus Południowych. Ponadto kwerendą objęto niektóre kolekcje, jak np. Zbiór Michała Marczaka, zawierający odpisy dokumentów do dziejów dóbr dzikowskich oraz akta podworskie, w tym m.in. Archiwum Potulickich z Obór, Archiwum Branickich z Suchej i Archiwum Branickich z Białegostoku.

Z zasobów Archiwum Narodowego w Krakowie wykorzystano materiały m.in. z następujących zespołów: Varia z czasów Księstwa Warszawskiego, Prefektura Departamentu Krakowskiego, akta gmin podkrakowskich przyłączonych do Krakowa na początku XX w., c.k. sądy okręgu apelacji krakowskiej (zespoły szczątkowe), Archiwum Krzeszowickie Potockich, Archiwum Siedliszowickie Załuskich, Archiwum Dembińskich, Archiwum Gospodarcze Dóbr Nawojowa i Archiwum Konarskie Grabowskich, a także Teki Schneidra.

Na szczególną uwagę zasługują akta przechowywane w Tekach Schneidra, a szczególnie wojskowe spisy ludności z początku XIX w. Na potrzeby niniejszej pracy wykorzystaliśmy spisy z 1807 r. dla sześciu cyrkułów starej Galicji, tj. wadowickiego, bocheńskiego, sądeckiego, tarnowskiego, jasielskiego i rzeszowskiego, oraz z 1808 r. dla trzech cyrkułów Zachodniej Galicji, tj. krakowskiego, kieleckiego i radomskiego. Arkusze spisowe z lat 1807 i 1808 mają taką samą konstrukcję6, co umożliwiło porównanie potencjału demograficznego i osadniczego północnej i południowej części zachodniej Małopolski, a także odniesienie uzyskanych wyników do badań odnoszących się do lat 70.-80. XVIII w.

Mniejsze znaczenie miała kwerenda w Archiwum Państwowe w Kielcach, Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu oraz Archiwum Diecezjalnym w Tarnowie. W przypadku archiwum kieleckiego sięgnięto do akt zgromadzonych w m.in. następujących zespołach: Rząd Gubernialny Radomski, Archiwum Ordynacji Myszkowskiej, Archiwum Małachowskich z Białaczowa oraz kilku pomniejszych kolekcjach akt podworskich. W przypadku wrocławskiego Ossolineum, wykorzystano kilka dokumentów, pominiętych w czasie kwerend prowadzonych w latach 50. XX w., m.in. zbiór postanowień komisji porządkowej cywilno-wojskowej powiatu sandomierskiego i wiślickiego oraz statystyczny opis cyrkuły krakowskiego z 1809 r. Z materiałów przechowywanych w Archiwum Diecezjalnym w Tarnowie wykorzystano przede wszystkim akta lokalne, w których zgromadzono dokumentację poszczególnych parafii.

Do trzeciej grupy archiwaliów zaliczyć należy zespoły przechowywane w archiwach i bibliotekach ukraińskich i austriackich. Z punktu widzenia naszych badań niezwykle cenne okazały się materiały z Centralnego Państwowego Archiwum Historycznym Ukrainy we Lwowie, ponieważ do tych źródeł w ogóle nie dotarli współpracownicy Pracowni Badań Agrarnych. We Lwowie przeprowadzono zaawansowaną kwerendę w trzech potężnych zespołach: Namiestnictwo Galicyjskie, Komisji Namiestnictwa w Krakowie i Prokuratoria Finansowa we Lwowie. Uzupełniający charakter miała kwerenda w innych zespołach, jak m.in. archiwum rodzinno-majątkowe Lanckorońskich, c.k. Buchalteria Państwowa we Lwowie, Galicyjska Krajowa Dyrekcja Skarbowa we Lwowie, czy Gubernialna komisja ds. likwidacji pretensji poddanych austriackich do byłego Księstwa Warszawskiego.

Z zespołu Namiestnictwo Galicyjskie szczególnie cenne okazały następujące materiały: fasje podatkowe, inwentarze i opisania urbarialne z 1789 r. Fasje podatkowe w pierwszej kolejności przynoszą informacje o przychodach i rozchodach osób je składających, a pośrednio również o ludności wiejskiej. Odnajdziemy w nich bowiem m.in. dane o kategoriach ludności wiejskiej i odrabianych przez nią powinnościach, jak również dane o wysiewach (zbiorach), strukturze upraw, wydzierżawionych młynach, propinacji. Analiza wydatków pozwala na uzyskanie informacji o inwentarzu żywym i martwym dziedzica, zatrudnionej służbie, świadczeniach przekazanych na rzecz parafii. Opisania urbarialne, stanowiące pozostałość po niezrealizowanej reformie urbarialnej cesarza Józefa II, zawierają wiele cennych informacji, jak np. kategoryzację poddanych7. W aktach Namiestnictwa Galicyjskiego znaleźć także można dokumentację dotyczącą sporów poddanych z dziedzicami, zwłaszcza jeśli sprawy takie były rozpatrywane przez władze krajowe lub centralne.

Z zespołu Prokuratorii Finansowej wykorzystano głównie obszerną – zupełnie niewykorzystywaną dotąd – kolekcję akt dotyczących stanu materialnego cerkwi, kościołów i klasztorów w Galicji z przełomu XVIII i XIX w. (zawierają on m.in. informacje o stanie majątkowym parafii, w tym o zabudowaniach, gruntach, uprawnieniach do dziesięcin i mesznego oraz innych źródłach dochodów)8.

Z kolei w aktach Buchalterii Państwowej oraz Komisji Namiestnictwa w Krakowie przechowane są bardzo cenne, i zarazem zupełnie dotąd nieznane, materiały statystyczne dotyczące III zaboru austriackiego, w tym m.in. dane na temat zaludnienia, rozmieszczenia dóbr państwowych, rozmieszczenia klasztorów oraz liczebności i struktury duchowieństwa.

W archiwach austriackich w pierwszej kolejności kwerendą objęto trzy zespoły: Spuścizna Antona Baldacciego, Kaiser Franz Akten i Pergen Akten, które przechowywane są w Haus- Hof- unsd Staatsarchiv. Z wymienionych zespołów przydatne okazały się materiały ze spuścizny Baldacciego. Zawierają one m.in. wykazy dominiów dla wszystkich cyrkułów objętych badaniami. Wykazy takie, stanowiące niezwykle cenne uzupełnienie wojskowych spisów ludności z Archiwum Narodowego w Krakowie, zawierają podstawowe informacje o miejscowościach wchodzących w skład dominium, właścicielu, liczbie domów oraz strukturze ludności. W zespole Baldacciego zachowały się również charakterystyki cyrkułów, zawierające równie cenne informacje, jak np.: opis topograficzny, charakterystyka rolnictwa, handlu, komunikacji, opis położenia poddanych itp.

Kwerenda w zespole Kaiser Franz Akten nie była już tak owocna. Kartony poświęcone Galicji zawierają bowiem ogólne informacje o charakterze polityczno-ustrojowym. Niemniej jednak udało się odnaleźć interesujące materiały, w tym ogólny opis sytuacji wsi i położenia chłopów w latach 1772-1790.

Akta Pergena mają charakter policyjny i dominują w nich kwestie polityczne oraz dotyczące porządku publicznego.

Oprócz tego kwerendę przeprowadzono w Allgemeines Vervaltungsarchiv oraz Finanz- und Hofkamerarchiv, szczególnie w zespole Hofkanzlei. W materiałach tych dominuje korespondencja urzędnicza, dotyczących bardzo różnych problemów, jak np. ograniczenie liczby świąt kościelnych oraz spory osób prywatnych z instytucjami kościelnym.

Słownik składa się z dwóch części. W pierwszej z nich, zatytułowanej „Miejscowości zachodniej Małopolski” umieściliśmy podstawowe dane na temat położenia, rodzaju własności oraz liczby i struktury społecznej ludności wszystkich osad znajdujących się w na badanym obszarze. Dane te ujęte zostały w dwóch częściach i obejmują:

Część I. Dane podstawowe

I.1. Nazwa miejscowości
I.2. Rodzaj osady – charakter osadniczy miejscowości (miasto, miasteczko, przedmieście, wieś, przysiółek)
I.3. Parafia – według stanu na lata 1807-1808
I.4. Region – przynależność do trzech umownych regionów: zachodnia Galicja, Nowa Galicja i zabór pruski
I.5. Województwo – według przedrozbiorowej struktury administracyjnej
I.6. Powiat – według przedrozbiorowej struktury administracyjnej
I.7. Cyrkuł – według austriackiej struktury administracyjnej z lat 1807-1808
I.8. Właściciel – nazwisko lub nazwa właściciela z podaniem roku, do którego odnoszą się dane
I.9. Dzierżawca – nazwisko lub nazwa dzierżawcy z podaniem roku, do którego odnoszą się dane
I.10. Rodzaj własności – przynależność do podstawowych rodzajów własności: szlacheckiej, królewskiej (państwowej), kościelnej, miejskiej i mieszanej
I.11. Źródła – informacje o wykorzystanych
I.12. Uwagi – informacje dodatkowe, w tym m.in. inne nazwy występujące w źródłach

Część II. Dane statystyczne ze spisów ludności z lat 1807-1808 (oraz w niektórych wypadkach z 1801 r.)

II.1. Dominium – nazwa dominium
II.2. Rok – rok, z którego pochodzą dane
II.3. Liczba domów – liczba domów w danej miejscowości
II.4. Liczba rodzin – liczba rodzin w danej miejscowości
II.5-II.11. Klasyfikacja dorosłej ludności męskiej
II.5. Duchowni – liczba duchownych
II.6. Szlachta – liczba szlachciców
II.7. Mieszczanie – liczba mieszczan w miastach lub rzemieślników na wsiach
II.8. Urzędnicy – liczba urzędników
II.9. Chłopi – liczba chłopów-kmieci
II.10. Chałupnicy – liczba chałupników i zagrodników na wsiach lub wyrobników i biedoty w miastach
II.11. Pozostali – liczba pozostałych dorosłych mężczyzn, którzy nie zostali ujęci w poprzednich rubrykach
II.12. Potomstwo męskie – liczba chłopców w wieku do 17 lat
II.13. Liczba kobiet
II.14. Liczba ludności – suma mieszkańców danej miejscowości
II.15. Uwagi – dodatkowe informacje.

Uwaga: W przypadku spisów z 1801 r. oraz spisów z lat 1807-1808, dla których w uwagach podano informacje o łącznym ujęciu danych z inną miejscowością, cyfra 0 w poszczególnych rubrykach oznacza brak danych.

W drugiej części słownika, zatytułowanej „Elita zachodniej Małopolski” podano informacje o właścicielach i dzierżawcach majątków lub ich części, duchownych, oficjalistach i urzędnikach dworskich, urzędnika państwowych oraz chłopskich liderach. Zestawienie to obejmuje osoby wzmiankowane w aktach objętych kwerendą archiwalną. Informacje podane zostały w następującym układzie:
1. Nazwisko i imię
2. Miejscowość – nazwa miejscowości, do której odnoszą się wzmianki zawierające informacje na temat danej osoby
3. Datacja – rok lub lata, do których odnoszą się informacje
4. Status społeczny – przynależność danej osoby dookreślonej grupy społecznej
5. Uwagi – uzupełniające informacje o danej osobie.

Na zakończenie należy dodać, że słownik, jak i baza danych, która jest podstawą dla jego powstania, mają charakter dynamiczny. W tej wersji, celowo nazwanej „Wersja 1.0”, udostępniono dane zgromadzone w trakcie realizacji projektu „Dwór, wieś i plebania w przestrzeni społecznej zachodniej Małopolski w latach 1772-1815”. Zamierzeniem autorów jest jednak stałe uzupełnianie bazy danych o nowe informacje, uzyskane w trakcie przyszłych badań. Oznacza to, że słownik będzie okresowo aktualizowany, co oznaczane będzie poprzez podanie numeru wersji.

1. Pełny wykaz wykorzystanych materiałów archiwalnych czytelnik znajdzie w bibliografii zamieszczonej w monografii Dwór, wieś i plebania w przestrzeni społecznej zachodniej Małopolski w latach 1772-1815, Kraków 2015. Tutaj zatem ograniczymy się jedynie do omówienia najważniejszych zespołów.
2. Są to wypisy z ksiąg wiejskich m.in. następujących wsi: Bestwina, Białka, Ciechanie, Jazowsko, Przecław, Kąkolówka, Tyniec, Kosina, Krowodrza, Palikówka, Przecław, Ptaszkowa, Ryczów (część wypisów sporządzono na podstawie materiałów drukowanych m.in. w wydawnictwie Księgi sądowe wiejskie, T. 1-2, wyd. B. Ulanowski, Kraków 1921, opublikowanym jako XI i XII tom Starodawnych prawa polskiego pomników). Księgi wiejskie z Jazowska zostały ostatnio opublikowane przez S. Grodziskiego, zob.: Kronika Jazowska. Zapiski do dziejów Sądecczyzny z lat 1662-1855, oprac. Stanisław Grodziski, Kraków 2015.
3. Interesujące nas lustracje z 1789 r. oraz materiały Referendarii Koronnej zostały w późniejszym czasie opublikowane drukiem, zob.: Lustracja województwa krakowskiego 1789, cz. I: Powiat krakowski, proszowicki i ksiąski, wyd. A. Falniowska-Gradowska i I. Rychlikowa, Wrocław – Warszawa – Kraków 1962, cz. II: Powiat lelowski oraz starostwo kłobuckie i brzeźnickie, wyd. A. Falniowska-Gradowska i I. Rychlikowa, Wrocław – Warszawa – Kraków 1963; Lustracja województwa sandomierskiego 1789, cz. I: Powiaty sandomierski, chęciński, opoczyński i Ziemia Stężycka, wyd. H. Madurowicz-Urbańska, Wrocław – Warszawa – Kraków 1965, cz. II: Powiat radomski, wyd. H. Madurowicz-Urbańska, Wrocław – Warszawa – Kraków 1967, cz. III: Powiat wiślicki, wyd. H. Madurowicz-Urbańska, Wrocław – Warszawa – Kraków 1968; Księgi Referendarii Koronnej z drugiej połowy XVIII wieku, T. I: 1768-1780, wyd. A. Keckowa i W. Pałucki, Warszawa 1955, T. II: 1781-1794, wyd. A. Keckowa i W. Pałucki, Warszawa 1957.
4. Więcej na temat dziejów i zawartości archiwum zob.: M. Kulczykowski, Archiwum byłej Pracowni Badań Agrarnych Instytutu Historii PAN w Krakowie. Rzecz o niedokończonym przedsięwzięciu badawczym, (w:) Historia, społeczeństwo, gospodarka, pod red. S. Pytlasa i J. Kity, Łódź 2006, s. 231-241.
5. Ponieważ wypisy były sporządzane w latach 50. XX w., w wielu wypadkach zawierają nieaktualne już dziś odsyłacze do sygnatur zespołów archiwalnych. Z tego względu zdecydowaliśmy się na operowanie numeracją właściwą dla układu Archiwum byłej Pracowni Badań Agrarnych.
6. Spisy z 1807 i 1808 r. podawały następujące dane: nazwa miejscowości i jej charakter osadniczy (miasto, miasteczko, przedmieście, wieś), nazwę dominium i parafii, liczbę domów i rodzin, liczbę ludności z podziałem na mężczyzn i kobiety. W populacji mężczyzn wyróżniano potomstwo męskie (do 17 roku życia) oraz dorosłych. Dorosłych mężczyzn klasyfikowano według kryterium stanowo-zawodowo-wojskowego na: duchownych, szlachtę, urzędników i honoratów, mieszczan (w miastach) i rzemieślników (na wsiach), chłopów, chałupników (na wsiach) i wyrobników (w miastach) oraz pozostałych (tj. tych, którzy byli niezdolni do służby wojskowej, już ją odbyli lub zostali z niej zwolnieni). Więcej na temat konstrukcji wojskowych spisów ludności oraz ich interpretacji zob.: K. Ślusarek, Drobna szlachta w Galicji 1772-1848, Jędrzejów – Kraków 2011, s. 11-18.
7. Więcej na temat przydatności fasji podatkowych i opisani urbarialnych zob.: K. Ślusarek, Drobna szlachta, s. 23-26.
8. Więcej na temat tego typu materiałów zob.: T. Kargol, Źródła do dziejów wsi galicyjskiej doby przeduwłaszczeniowej (1772-1848) w archiwach polskich i ukraińskich, (w:) Społeczeństwo i gospodarka Galicji w latach 1772-1867. Źródła i perspektywy badań, zbiór studiów pod red. T. Kargola i K. Ślusarka, Kraków 2014, s. 39-40.